بیماری تب برفکی (FMD)

آشنایی با ویروس، انتقال، علائم، تشخیص و کنترل

بیماری تب برفکی (FMD) یک بیماری بسیار مسری است که در اثر عفونت با آفتوویروس (Aphthovirus) عضو خانواده پیکورناویریده (Picornaviridae)، ایجاد می‌شود. این ویروس قادر است تمامی گونه‌های متعلق به راسته‌ی زوج‌سمان (Artiodactyla) از جمله گونه‌های اهلی و حیات‌وحش را درگیر نماید.

ویروس تب برفکی 7 سروتیپ دارد که شامل A، O، C، Asia1 و SAT 1، SAT 2 و SAT 3 می‌شوند.
بر اساس سویه‌های درگیرکننده، پراکندگی جهانی ویروس تب برفکی به هفت ناحیه (Pool) تقسیم شده است.
ایران در Pool 3 قرار دارد و سویه‌های اندمیک در این ناحیه شامل سروتیپ‌های A، O و Asia 1 هستند.

یکی از چالش‌های اصلی در کنترل بیماری تب برفکی، تنوع بالای سویه‌ها و نبود ایمنی متقاطع مؤثر میان آن‌ها است. در میان سروتیپ‌های درگیر، سروتیپ O بیشترین شیوع و سروتیپ C کمترین گزارش را نشان می‌دهد.
آمریکای شمالی و مرکزی، استرالیا، نیوزلند، گرینلند، ایسلند و اروپا اکنون معمولاً عاری از تب برفکی هستند.

انتقال بیماری تب برفکی

ویروس تب برفکی از طریق تماس مستقیم با حیوانات آلوده یا به‌صورت غیرمستقیم از راه تماس با ترشحات و مواد دفعی (از جمله منی و شیر) حیوانات آلوده منتقل می‌شود. علاوه بر این، ناقلین مکانیکی مانند انسان، اسب، سگ، گربه، پرندگان و وسایل نقلیه نیز می‌توانند در گسترش ویروس نقش داشته باشند.

قدرت انتقال ویروس از طریق آب و باد نیز سبب انتشار بیماری در فواصل نسبتاً طولانی می‌شود.
ویروس می‌تواند از طریق استنشاق، بلع یا از راه زخم‌های پوستی و غشاهای مخاطی وارد بدن میزبان گردد.
انسان‌ها ممکن است با حمل ویروس بر روی لباس، پوست یا ترشحات بینی خود به‌عنوان ناقلین مکانیکی در انتقال غیرمستقیم بیماری عمل کنند.

در میان گونه‌های حساس، خوک‌ها مهم‌ترین ناقلان ویروس محسوب می‌شوند؛ زیرا می‌توانند مقدار ویروس دفعی را تا حدود سه‌هزار برابر بیش از گاوها در محیط پراکنده کنند. این ویژگی نقش کلیدی در گسترش و کنترل بیماری دارد.

مقاومت و حساسیت ویروس تب برفکی

با اینکه ویروس تب برفکی از مقاومت بالایی برخوردار است، نقاط ضعف مشخصی نیز دارد:

شرایط محیطی

• ویروس در pH 9 -6  پایدار است و خارج از این محدوده ناپایدار می‌شود.
• خشکی و دمای بالا (حدود ۵۶ درجه سانتی‌گراد) سبب از بین رفتن ویروس می‌شود.

ضدعفونی‌کننده‌ها

• ویروس در برابر حلال‌های لیپیدی مانند اتر و کلروفرم مقاوم است.
• ضدعفونی‌کننده‌های مؤثر:
  • هیدروکسید سدیم (آب قلیایی)
  • کربنات سدیم (خاکستر سودا)
  • اسید سیتریک و اسید استیک (سرکه)
• ضدعفونی‌کننده‌های کم‌اثر (به‌ویژه در حضور مواد آلی):
  یدوفورها، ترکیبات آمونیوم چهارتایی، هیپوکلریت، فنول‌ها

مدت بقای ویروس در محیط

• یونجه و کاه: تا ۲۰ هفته
• مدفوع خشک: ۱۴ روز در تابستان
• مایع مدفوع: تا ۶ ماه در زمستان
• ادرار: تا ۳۹ روز
• خاک: ۳ روز در تابستان و ۲۸ روز در زمستان

این پایداری بالا اهمیت رعایت ضدعفونی دقيق، مدیریت فضولات و محدودیت جابجایی دام و خوراک را نشان می‌دهد.

پایداری ویروس تب برفکی در شیر

ویروس تب برفکی ممکن است بسته به روش پاستوریزاسیون (مانند HTST) یا پاستوریزاسیون آزمایشگاهی همچنان زنده بماند. چربی موجود در شیر می‌تواند ویروس را در حین حرارت محافظت کند.
به همین دلیل، در زمان شیوع بیماری، انتقال شیر بین فارم‌ها باید کاملاً متوقف شود.

پاتوژنز تب برفکی

محل اصلی عفونت و تکثیر ویروس، مخاط حلق است. علاوه بر این، ویروس می‌تواند از طریق ضایعات پوستی یا دستگاه گوارش وارد بدن شود.

پس از ورود، ویروس در سیستم لنفاوی توزیع شده و در اپیتلیوم دهان، پوزه، سرپستانک‌ها، پاها و نواحی آسیب‌دیده پوست تکثیر می‌یابد.
وزیکول‌ها معمولاً ظرف ۴۸ ساعت پاره می‌شوند و ترشحات ویروسی آزاد می‌کنند.

دوره کمون

• گوسفند و بز: ۳ تا ۸ روز
• خوک‌ها: کمتر از ۲ روز (حتی ۱۸ ساعت در سویه‌های خاص)
• گاوها: ۲ تا ۱۴ روز

حیوانات قبل از ظهور علائم نیز قادر به انتقال ویروس هستند.

علائم بالینی تب برفکی در گاو، گوسفند و بز

الف) گاو

تب و وزیکول‌ها

• تب حدود ۴۰ درجه سانتی‌گراد
• وزیکول‌ها روی:
  زبان، کام سخت، پد دندانی، لب‌ها، لثه‌ها، پوزه، نوار تاجی، بین انگشتی، سرپستانک‌ها
• وزیکول‌های دهانی در ۱۱ روز بهبود می‌یابند، اما وزیکول‌های پا دیرتر ترمیم می‌شوند.

علائم رفتاری و عمومی

• آبریزش و بزاق زیاد
• کوبیدن پا و دراز کشیدن
• کاهش تولید شیر (گاهی مزمن)

پیامدهای ثانویه

• ورم پستان باکتریایی
• مرگ گوساله‌های جوان به دلیل آسیب میوکارد

ب) گوسفند و بز

علائم اولیه

• لنگش (اولین علامت)
• تب و وزیکول‌ها در:
  شکاف بین انگشتی، نوار تاجی، دهان، حباب پاشنه

وزیکول‌ها در حیوانات شیرده

• ممکن است روی نوک سینه‌ها و به ندرت در ناحیه تناسلی دیده شوند.

پیامدهای ثانویه

• کاهش تولید شیر
• لنگش مزمن
• حساسیت بیشتر به:
  آبله گوسفند/بز، طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR)
• مرگ بدون علامت در نوزادان به دلیل نارسایی قلبی

تشخیص تب برفکی

تشخیص FMD تنها با آزمایشگاه تخصصی امکان‌پذیر است، زیرا علائم با بیماری‌های وزیکولی دیگر مشابه است.

روش‌های تشخیص

• RT-PCR (هدف‌گیری دو ناحیه ژنومی)
• آنتی‌ژن ELISA جهت تعیین سروتیپ
• کشت ویروس

نمونه‌گیری از اپیتلیوم وزیکولی یا مایع وزیکول انجام می‌شود. در نبود وزیکول: مایع حلق یا سرم نیز قابل استفاده است.

تمام آزمایش‌ها باید مطابق استانداردهای OIE انجام شوند.

کنترل و درمان تب برفکی

بیماری تب برفکی درمان اختصاصی ندارد.

دستورالعمل‌های کنترل بیماری بر سه اصل استوارند:

الف – اقدامات بهداشتی و قرنطینه‌ای

• محدودیت رفت‌وآمد دام و انسان
• ضدعفونی محیط و تجهیزات
• کنترل فضولات و خوراک

ب – مراقبت کلینیکی و سرولوژیکی

به منظور شناخت تغییرات بیماری و ماهیت سویه‌های در گردش

ج – واکسیناسیون

با استفاده از واکسن کشته و ایجاد پوشش ایمنی

کلمات کلیدی اصلی

• تب برفکی

• بیماری تب برفکی (FMD)

• Foot-and-Mouth Disease

• ویروس تب برفکی

• علائم تب برفکی

• درمان تب برفکی

• پیشگیری تب برفکی