خاک شور چیست؟

آشنایی با خاک شور، دلایل ایجاد شوری در خاک، اثرات آن بر کشاورزی و محیط زیست و روش‌های مدیریت و اصلاح خاک‌های شور برای افزایش عملکرد و جلوگیری از بیابان‌زایی

خاک‌های متاثر از نمک شامل خاک‌های شور و سدیمی هستند که در تمامی قاره‌ها و تقریباً تمام شرایط اقلیمی یافت می‌شوند. با این حال، پراکندگی آنها در مناطق خشک و نیمه‌خشک نسبت به مناطق مرطوب گسترده‌تر است. شوری و سدیمی شدن خاک، فرآیندهای اصلی تخریب خاک به شمار می‌روند و یکی از مهم‌ترین مشکلات جهانی برای تولید محصولات کشاورزی، امنیت غذایی و پایداری محیطی محسوب می‌شوند.

مناطق وسیعی از خاک‌های متاثر از نمک در جهان وجود دارند، اما گستره و پراکنش دقیق آنها هنوز به‌طور کامل مطالعه نشده است.

اثرات خاک شور بر کشاورزی و محیط زیست

خاک‌های شور تأثیرات جدی بر عملکرد خاک و محصولات کشاورزی دارند، از جمله:

– کاهش قابل توجه بهره‌وری کشاورزی

– کاهش کیفیت آب و تنوع زیستی خاک

– افزایش فرسایش خاک و تخریب ساختار خاک

– کاهش توانایی خاک به عنوان بافر و فیلتر در برابر آلاینده‌ها

– محدود شدن جذب آب و ریزمغذی‌ها توسط گیاهان

– افزایش غلظت یون‌های سمی برای گیاهان

اهمیت شناخت خاک شور

کشاورزان، متخصصین کشاورزی و محیط زیست باید آگاهی خود را در مورد خاک‌های شور افزایش دهند و استفاده از نوآوری‌های تکنولوژیکی برای مدیریت و اصلاح خاک‌های شور را در اولویت قرار دهند.

خاک یک منبع تجدیدناپذیر است و پس از تخریب به سختی قابل بازیابی است. شوری خاک، دومین عامل مهم تخریب زمین پس از فرسایش، طی سالیان گذشته عامل زوال جوامع کشاورزی بوده است.

– روزانه حدود ۲۰۰۰ هکتار زمین قابل کشت به دلیل شوری از دست می‌رود

– شوری می‌تواند باعث کاهش ۱۰ تا ۲۵ درصدی عملکرد محصولات شود

– شوری شدید ممکن است مانع کشت شود و به بیابان‌زایی منجر گردد

مدیریت شوری خاک از طریق بهبود شیوه‌های مدیریت خاک، آب و محصولات کشاورزی برای دستیابی به امنیت غذایی و جلوگیری از بیابان‌زایی ضروری است.

تعریف علمی شوری خاک

شوری خاک معیاری برای سنجش غلظت نمک‌های محلول در آب خاک است و معمولاً با هدایت الکتریکی (EC) بیان می‌شود. یون‌های رایج در خاک‌های شور عبارتند از:

– سدیم (Na)

– کلسیم (Ca)

– منیزیم (Mg)

– پتاسیم (K)

– کلرید (Cl)

– سولفات (SO₄²⁻)

– بی‌کربنات (HCO₃⁻)

– کربنات (CO₃²⁻)

– نیترات (NO₃⁻)

خاک شور، خاکی است که هدایت الکتریکی عصاره اشباع آن برابر یا بیشتر از ۴ دسی‌زیمنس بر متر در دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد باشد.

دلایل اصلی شوری خاک

– شوری ذاتی خاک (هوازدگی سنگ‌ها و مواد اولیه)

– آب آبیاری شور

– نفوذ آب دریا به اراضی ساحلی و آبخوان‌ها

– زهکشی محدود و سطح بالای سطح آب

– تبخیر سطحی و تعرق گیاه

– اسپری آب دریا و بارش بخارات متراکم شده

– بادهای حاوی نمک

– استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی

– استفاده از مواد اصلاح‌کننده خاک (آهک و گچ)

– استفاده از لجن فاضلاب یا پساب تصفیه شده

نشانه‌های شاخص شوری خاک

نشانه‌های قابل مشاهده شوری خاک عبارتند از:

– پوسته نمک سفید روی سطح خاک

– لکه‌های نمک روی خاک خشک

– کاهش یا عدم جوانه‌زنی بذر

– کاهش بنیه و رشد گیاه

–  سوختگی برگ‌ها و آسیب به شاخ و برگ

–  غرقاب شدن خاک پس از بارندگی یا آبیاری

ارزیابی شوری خاک در آزمایشگاه

برای اندازه‌گیری دقیق شوری خاک، نمونه خاک باید در آزمایشگاه آنالیز شود. پارامترهای مهم شامل:

– pH خاک

– هدایت الکتریکی (EC)

– نسبت جذبی سدیم (SAR)

– درصد سدیم تبادلی (ESP)

– پتانسیل اسمزی خاک

منابع

FAO – Soil Salinity

Shahid, S.A., Zaman, M., & Heng, L. (2018). Introduction to soil salinity, sodicity and diagnostics techniques. In Guideline for salinity assessment, mitigation and adaptation using nuclear and related techniques (pp. 1-42). Springer, Cham.